W roku 2013, nakładem Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Wydawnictwa Diecezji Tarnowskiej „Biblos”, ukazała się praca doktora Andrzeja Niedojadły „Wychowanie narodowe i państwowe w szkołach powszechnych Okręgu Szkolnego Krakowskiego w latach 1918 - 1939”. Przy okazji świętowania kolejnych rocznic odzyskania niepodległości warto na podstawie tej publikacji przypomnieć, jak niepodległość wpłynęła na wychowanie narodowe, państwowe i patriotyczne w szkołach okresu międzywojennego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, przez cały okres międzywojenny duży nacisk kładziono na kwestię wychowania młodego pokolenia. Szkoła miała nie tylko uczyć,ale też budować poczucie narodowej tożsamości, pamięć historyczną na poziomie krajowym i lokalnym oraz świadomość obywatelską. Nie podlegało dyskusji, że: - (...) program wychowania winien zgodnie z funkcją społeczno-państwową szkoły powszechnej zapewnić dzieciom – przez wyrobienie religijne, moralne, umysłowe, fizyczne – podstawy wychowania niezbędne dla każdego obywatela...
Po roku 1918, w Galicji z podziałów godzin zniknęły lekcje języka niemieckiego, a historię, geografię i statystykę austro-węgierską zastąpiono tymi samymi przedmiotami dotyczącymi Polski.
Wiele przedsięwzięć realizowano koncentrując się wokół chlubnych wydarzeń i postaci z polskiej historii, począwszy od Bolesława Chrobrego, aż po Gabriela Narutowicza. Przywoływano w tym procesie wybitne postaci, m.in. królowej Jadwigi, Mikołaja Kopernika, Piotra Skargi, Tadeusza Kościuszki, Kazimierza Pułaskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, Henryka Dąbrowskiego, Józefa Wybickiego, Stanisława Staszica oraz Józefa Bema, a także twórców kultury – np. Juliusza Słowackiego, Henryka Sienkiewicza czy Marii Konopnickiej.
Po roku 1926 i objęciu władzy przez obóz sanacyjny, okazją do organizowania w każdej szkole okolicznościowych uroczystości były także imieniny Józefa Piłsudskiego oraz prezydenta Ignacego Mościckiego, a po roku 1935 również rocznica śmierci Marszałka.
Tematykę narodową przywoływano nawet w nauczaniu geografii, a podczas nauki o państwie, uczniowie najpierw poznawali swoją najbliższą okolicę, a później zdobywali wiedzę na temat instytucji funkcjonujących w mieście i kraju. Był to element szerszego programu wychowawczego, prezentującego związek pomiędzy życiem każdego obywatela, a losem kraju i odpowiedzialnością każdego człowieka za życie zbiorowości. Sporą wagę przywiązywano do wycieczek szkolnych, mających nie tylko charakter poznawczy. Miały one też kreować szacunek dla miejsc pamięci narodowej lub prezentować skalę rozwoju gospodarczego Polski.
Ważną dla szkół i uczniów uroczystością były coroczne obchody rocznic odzyskania niepodległości, niekiedy łączone z obchodami rocznicy „Cudu na Wisłą”, czyli zwycięstwa na bolszewikami w roku 1920.
Szczególnie starannie przygotowywano obchody okrągłych rocznic - dziesięcio, piętnasto, czy wreszcie dwudziestolecia odzyskania niepodległości.
Przy takich okazjach w niektórych szkołach przez dłuższy czas omawiano na lekcjach różnych przedmiotów osiągnięcia państwa i ważne tematy związane z okresem mijającym, od czasu jego odbudowy.
Rozmach i oprawa artystyczna poszczególnych uroczystości i imprez była różna w różnych szkołach. Zależało to nie tylko od chęci, ale przede wszystkim od możliwości organizacyjnych, finansowych, wielkości szkoły, czy miejscowości. Wszystkie jednak miały wspólny cel – kształtowanie patriotyzmu, utrwalanie pamięci historycznej, a w dalszej perspektywie budowę silnego państwa polskiego w Europie.
Drugą grupą uroczystości, w które angażowano uczniów, były uroczystości lokalne i ważne dla miejscowej społeczności wydarzenia, jak wizyta prezydenta, premiera, ministrów, czy dowódców armii. Miały one budować autorytet państwa i szacunek dla najważniejszych jego przedstawicieli. Tarnowianie na przykład, nie tylko uczniowie, w roku 1927 witali prezydenta Mościckiego ustawieni w szpaler wzdłuż głównej ulicy, mając w rękach kwiaty i flagi narodowe.
Wielkim szacunkiem otaczano wojsko i służbę wojskową. Uczniowie uroczyście witali powracające z manewrów oddziały, a dla żołnierzy przygotowywali specjalne inscenizacje, dotyczące lokalnych tradycji i wydarzeń. Uroczysty charakter miało odsłanianie tablic upamiętniających poległych w czasie wojny żołnierzy, a w następnych latach Grobów Nieznanego Żołnierza.
Inny charakter, choć wymiar również lokalny, miały akcje społeczne na rzecz niepełnosprawnych, ubogich czy ofiar klęsk żywiołowych. Na wsparcie ubogich przeznaczano dochód z imprez charytatywnych, koncertów i widowisk, przygotowywanych przez uczniów i z ich udziałem.
Okazją do kształtowania właściwych postaw młodych ludzi były także uroczystości o wymiarze szkolnym – uroczyste rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego, oddanie do użytku nowych budynków szkolnych, nadanie szkole imienia, święto patrona, a nawet takie okoliczności jak śmierć i pogrzeb kierownika szkoły lub nauczyciela. Podniosłymi uroczystościami było nadawania szkołom sztandarów. Przygotowywano na te okazje programy artystyczne, zapraszano liczne grono gości. Sztandary pojawiły się w szkołach stosunkowo późno, gdyż ich wykonanie wymagało sporych nakładów. Pieniądze pochodziły zwykle ze zbiórek i kwest, organizowanych także przez uczniów.
Ważnym celem wychowania było wpajanie szacunku dla pracy. Praca traktowana była nie tylko jako źródło dochodu, ale przede wszystkim jako podstawowy czynnik przyczyniający się do zamożności społeczeństwa i potęgi państwa. Dlatego traktowano ją jako obowiązek obywatelski i patriotyczny.
Wielką rolę w realizacji wszystkich tych zadań odgrywały działające na terenie szkół organizacje młodzieżowe. Zaczęły one powstawać, zwłaszcza w miastach, zaraz po odzyskaniu niepodległości. Do najbardziej znanych i działających na terenie całego kraju należały: Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Młodzieży Katolickiej, Polski Czerwony Krzyż, Liga Morska i Kolonialna, Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, Towarzystwo Krajoznawcze. W szkołach działały również samorządy i spółdzielnie uczniowskie.
